Инклюзивті білім: теориядан практикаға

"Барлығына білім беру әркімге білім беруді білдіреді". Бұл қарапайым тұжырым терең мағынаға ие: егер мемлекет үшін барлық азаматтар бірдей маңызды болса, ол оларға әлеуметтік игілік ретінде білімге тиімді қол жеткізуді қамтамасыз етуі керек. Инклюзивті білім беру – денсаулық жағдайындағы, экономикалық жағдайындағы, әлеуметтік қатыстылығындағы, этникалық тегіндегі, тіліндегі, дініндегі, жынысындағы және жеке қабілеттеріндегі айырмашылықтарға қарамастан, барлық балаларды жалпы білім беру процесіне қосуға бағытталған мемлекеттің білім беру саясатының құрамдас бөліктерінің бірі [5, 1-тарау, 3-құжат]. Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде қоғам жалпыадамзаттық мораль мен әлеуметтік әділеттілік талаптарына сәйкес ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды кемсітуге жол берілмейтінін түсінді.

Егер біз тарихқа жүгінетін болсақ бірлескен оқыту құбылысының пайда болуы

Дамуында проблемалары бар қарапайым балалар мен балалар, біз оның еуропалық білім беру практикасына и.Г. Песталоццидің педагогикалық идеяларын кеңінен қолдану және енгізу арқылы дайындалғанын білеміз.

1994 жылы ЮНЕСКО-ның қолдауымен Саламанкада (Испания) "инклюзия" терминін халықаралық қолданысқа енгізетін және инклюзивті білім беру принципін жариялайтын ерекше қажеттіліктері бар адамдарға білім беру жөніндегі дүниежүзілік конференция өткізілді.

2020 жылға арналған Білім министрлігінің мәліметінше, Қазақстанда 139 887 адам — ерекше білім беру қажеттіліктері бар адамдар. Олардың ішінде 37 970 — мектеп жасына дейінгі балалар, 95 497-жалпы орта білім беру мекемелеріндегі оқушылар, 2 900-ТжКБ алатындар және 3 520 адам жоғары оқу орындарында оқиды

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалар-бұл балалардың толыққанды өмір сүруіне жол бермейтін жалпы дамудың бұзылуын анықтайтын психикалық немесе физикалық жоспардың әртүрлі ауытқулары бар балалар. Мұндай балалардың келесі анықтамалары осы Тұжырымдаманың синонимі бола алады:" проблемалары бар балалар"," ерекше қажеттіліктері бар балалар"," типтік емес балалар"," оқуда қиындықтары бар балалар","ерекше балалар". Бұл топқа мүгедек балаларды да, мүгедек деп танылмаған балаларды да жатқызуға болады, бірақ тіршілік әрекетінде шектеулер болған жағдайда. Сонымен, мүмкіндігі шектеулі балалар-бұл ерекше назар аударуды және тәрбиеге деген көзқарасты қажет ететін балалардың белгілі бір тобы.

Инклюзивті білім берудің негізгі мақсаты – даму мүмкіндігі шектеулі балалардың тұрғылықты жері бойынша танымдық мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сәйкес білім алу құқығын іске асыру, олардың әлеуметтік бейімделуі және қоғамға кірігуі, баланың тәрбиесі мен дамуындағы отбасының рөлін арттыру.

Дамуында кемістігі бар балалардың санаттары:

1.      Есту қабілеті нашар балалар (саңырау және есту қабілеті нашар)

2.      Көру қабілеті бұзылған балалар (соқыр және көру қабілеті нашар)

3.      Ақыл-ойы бұзылған балалар (УО)

4.      Психикалық дамуы тежелген балалар

5.      Тірек-қимыл аппараты (БЦП)бұзылған балалар

6.      Сөйлеу қабілеті бұзылған балалар

Мұндай балаларда қабылдаудың даму деңгейі төмен. Бұл сенсорлық ақпаратты қабылдау және өңдеу үшін ұзақ уақыт қажет, бұл балалардың қоршаған әлем туралы білімі жеткіліксіз.

Кеңістіктік идеялар жеткіліксіз қалыптасқан, мүмкіндігі шектеулі балалар көбінесе форманы толық талдай алмайды, симметрияны, құрастырылған фигуралардың бөліктерінің сәйкестігін орната алмайды, құрылымды жазықтықта орналастыра алмайды, оны біртұтас тұтастыққа біріктіре алмайды.

Назар тұрақсыз, шашыраңқы, балалар бір әрекеттен екіншісіне ауыса алмайды. Зейінді ұйымдастырудың кемшіліктері балалардың интеллектуалды белсенділігінің әлсіз дамуына, өзін-өзі бақылау дағдылары мен дағдыларының жетілмегендігіне, жауапкершілік пен оқуға деген қызығушылықтың жеткіліксіз дамуына байланысты.

Жад шектеулі, қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, механикалық, логикалық, көрнекі сөзден басым.

Танымдық белсенділік төмендеді, ақпаратты өңдеудің баяулауы байқалады.

Ойлау-көрнекі-тиімді ойлау визуалды-бейнелі және әсіресе ауызша-логикалық ойлаудан гөрі дамыған.

Құрдастарымен де, ересектермен де қарым-қатынас жасау қажеттілігі азаяды.

Ойын әрекеті қалыптаспаған. Ойынның сюжеттері кең таралған, қарым-қатынас тәсілдері және ойын рөлдерінің өзі нашар.

Сөйлеу функцияларының бұзылуы бар немесе тіл жүйесінің барлық компоненттері қалыптаспаған.

Балаларда психомоторлық дезинфекция құбылыстарының пайда болуына байланысты сарқылудың жоғарылауы нәтижесінде жұмыс қабілеттілігінің төмендігі, психикалық тұрақсыздық типі бойынша ерікті мінез-құлықтың қалыптаспауы, дискілердің дезинфекциясы және оқу мотивациясы байқалады.

Осыған сүйене отырып, балалар әдеттегі қиындықтарға тап болады:

Қоршаған әлем туралы шектеулі түсінік.

Мүмкіндігі шектеулі көптеген балалар әсерлілігімен (мазасыздығымен) ерекшеленеді: олар дауыс тоағына ауыр жауап береді, көңіл-күйдің шамалы өзгеруін атап өтеді.

Мұндай балалардың көпшілігі шаршаудың жоғарылауымен сипатталады. Олар тез летаргиялық немесе ашуланшақ, жылап, тапсырмаға әрең көңіл бөледі. Сәтсіздіктер кезінде олар қызығушылықты тез жоғалтады, тапсырманы орындаудан бас тартады.

Кейбір балаларда шаршау нәтижесінде моторлық мазасыздық пайда болады (сабақ кезінде әр 10-15 минут сайын үзіліс жасаңыз, баланың әл-ауқатына қызығушылық танытыңыз).

Басқа балаларда қозғыштық, мазасыздық, ашуланшақтық, қыңырлық пайда болады. Мұндай баланы оқыту кезінде сіз онымен тыныш үнмен сөйлесіп, мейірімділік пен шыдамдылық танытуыңыз керек,

Есту қабілеті бұзылған балалармен жұмыс істеуге арналған ұсыныстар:

Оқу кеңістігін ұйымдастырудағы маңызды сәт-есту қабілеті нашар балаға арналған партаны таңдау. Бұл таңдау оқушының есту қабілетін түзету ерекшеліктерін ескере отырып жүзеге асырылады. Әдетте, бірінші парта (терезенің немесе мұғалімдер үстелінің жанында) жеткілікті кеңістікті ұйымдастырумен ұсынылады, осылайша (сөйлеу) полилогында есту қабілеті бұзылған оқушы сыныптастарының сөйлеуін бұрып, есту-көру қабілетіне ие болады. Кейде баланы жақсы есту құлағы сабақта мұғалімге мүмкіндігінше жақын болатындай етіп (мұғалімнің оң/сол жағында) орналастырған жөн. Әрі қарай, мұғалім (әлеуметтік педагог мамандарының тікелей көмегімен) сынып оқушылары арасында нашар еститін балаға серіктес табуы керек. Бірінші серіктес жауапты, негізгі пәндерді жақсы меңгерген, жеткілікті айқын дикциясы мен дұрыс сөйлеуі бар, мейірімді, жанашыр, сабырлы, ұқыпты сынып оқушысы бола алады. Ол есту қабілеті бұзылған оқушының жанында отырады, оған сабақта оқу материалын шарлауға көмектеседі. Басынан бастап серіктес мәртебесін сыныпта беделді ету керек, содан кейін серіктестердің өзгеруі мүмкін.

Мұғалім түсіндіру кезінде тұрақты және статикалық позицияға ие болуы керек, жақсырақ үстелде. Оқушылардың көз деңгейінде болған кезде оқушыларға бетінен оқу оңайырақ. Профильдегі оқушыларға бұрылып, сынып бойынша жылжу арқылы түсініктеме беру ұсынылмайды. Естімейтіндер айтқандарын қабылдау мүмкіндігінен айырылған кезде "тақтаға" айтуға жол берілмейді. Мұғалім жай сөйлеуді, нақты артикуляцияны меңгереді, беттің жақсы жарықтандырылғанына көз жеткізеді.

Мұғалім есту қабілеті нашар адамдардың назарын аудару үшін қолданылатын әдістерді меңгереді. Сөздің орнына оклика үстелді, үстелді, өкшені еденге соғу, назар аударатын және бағыттаушы қолды сермеу ("ерінге, тақтаға, кітапқа қара", "көршіңе қара") қолданылады. Сіз партадағы көршіңізден естімейтін оқушының назарын аударуды сұрай аласыз.

Мұғалім есту қабілеті нашар оқушыларға олардың жетістіктері мен жетістіктері туралы жедел хабарлау арқылы арнайы ынталандыру әдістерін қолданады. Сіз бас бармағыңызды жоғары көтере аласыз, "дұрыс", "дұрыс", "керемет" қимылдарын қолдана аласыз, басыңызды сипауға еліктей аласыз ("сен жақсысың, жақсысың"). Оқушыларға қолдау қажет, ынталандыру қимылдары оларға сенімділік береді, өйткені олар дұрыс әрекет жасалып жатқанын білдіреді.

Көру қабілеті бұзылған балалармен жұмыс істеуге арналған ұсыныстар:

Офтальмологиялық ұсыныстарды қатаң орындау

- мұғалім балалардың ауруларын білуі керек, түзету құралдарын қадағалап отыруы керек (оқушылардың көзілдірік, үлкейткіш әйнек беруін тексеріңіз)

- сыныпта жарықтандырудың жоғарылауы болуы керек (500-700 люкс) + тақтаның үстіндегі шам, нашар көретін оқушының жұмыс үстелін үстел шамымен жарықтандыру.

- мұғалім балаларды офтальмологиялық картаға немесе денсаулық парағына сәйкес үстелге отырғызуы керек, онда қай партада, оқушы қай қатарда отыруы керек, көру режимі, көзілдірік, арнайы дәптер, оқу жақтауы және тактильді сезімдерді қолдану негізінде Брайль жүйесі бойынша оқыту көрсетілген бе;

- білім алушылар дәптерлерге кәдімгі немесе арнайы дәптерлерде қара пастасы бар қаламмен жазады;

- сабақта сапалы көрнекі және үлестірмелі материалдарды қолданыңыз (кішкентай суреттер мен дәл таңдалған фотосуреттер, суреттер болмауы керек)           

- жеке карталар Ариэль түріндегі үлкейтілген қаріппен басып шығарылуы керек (sans serif); 

- оқушылардың мүмкіндігіне байланысты сараланған және жеке тәсілді қамтамасыз ету;

- сабақта сақталған анализаторларды (жанасу, есту, иіс сезу) қамтитын әртүрлі жұмыс түрлерін қолдану: бедерлі көрнекі құралдарды пайдалану, ұсақ моториканы дамыту; дыбыстық сүйемелдеу).

- сабақ қызмет түрлерімен шамадан тыс жүктелмеуі тиіс (4-6);

 - қызмет түрлерінің кезектесуі міндетті.

- пәндік-практикалық қызмет: көптеген практикалық тапсырмалар мен жаттығуларды қосу, нәтижесінде сезімтал тәжірибе кеңейіп, байытылады: карточкалармен жұмыс; тәуелсіз, практикалық жұмыстарды орындау кезінде алгоритмді қолдану.

ЗПР бар балаларға арналған оқу процесін ұйымдастырудың негізгі тәсілдері:

1.Баланың белсенділігін барынша ынталандыратын, оның танымдық іс-әрекетке деген қажеттілігін оятатын тапсырмаларды таңдау.

2. Оқу материалы мен оқыту әдістерін оқу қарқынын ЗПР бар балалардың даму деңгейіне бейімдеу.

3. Жеке көзқарас.

4.Түзету жаттығуларын емдеу және сауықтыру шараларымен үйлестіру.

5. Оқу материалын қайта түсіндіру және қосымша тапсырмаларды таңдау.

6. Көрнекілікті, жетекші сұрақтарды, ұқсастықтарды үнемі қолдану.

7. Бірнеше нұсқауларды, жаттығуларды қолдану.

8. Ынталандыруды қолдану, баланың өзін-өзі бағалауын арттыру, оған өз күшіне деген сенімді нығайту.

9. Сабақта жасалған жұмысты кезең-кезеңімен жалпылау.

10. Үлгілерге, қол жетімді нұсқауларға негізделген тапсырмаларды пайдалану.

УО (ақыл-ой кемістігі бар) балаларды мектепке қабылдау қағидалары:

УО бар баланы кәдімгі сыныпқа қабылдау ата-аналардың және немесе өзге де заңды өкілдердің жазбаша өтініші, оқытудың ұсынылған нысанымен психологиялық-медициналық - педагогикалық консультацияның (бұдан әрі-ПМПК) қорытындысы негізінде жүзеге асырылады. Ата-аналармен білім беру қызметтерін көрсетуге шарт жасасу ұсынылады.

УО-мен оқушыны әдеттегі сыныпқа қосқан кезде мектептің педагогикалық кеңесі мұндай оқушыға психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің жеке бағдарламасын, Жеке оқу жоспарын және ақыл-есі кем білім алушыларға арналған үлгілік оқу жоспары мен үлгілік бағдарламалар негізінде жасалған Жеке оқу бағдарламаларын бекітеді.

УО (ақыл-ой кемістігі)бар балалармен жұмыс істеуге арналған ұсыныстар:

Ойын формасын пайдалану
Материалды қарапайым элементтерге егжей-тегжейлі бөлу
Эмоцияны қолдану
Еліктеуді қолдану
Пәндік-пәрменді оқыту
Тәуелсіз әрекеттердің біртіндеп күрделенуі
Қызмет түрлерінің жиі өзгеруі
Материалдың үлкен қайталануы
Жеке және сараланған жұмыс
Мұғалімнің әдептілігі

Тірек-қимыл аппаратының патологиясы бар балалардағы психоорганикалық көріністер:

1.      Психикалық процестердің баяулауы, сарқылуы

2.      Басқа қызмет түрлеріне ауысудың қиындықтары

3.      Зейіннің жеткіліксіздігі

4.      Қабылдаудың баяулауы

5.      Механикалық жады көлемінің төмендеуі

6.      Төмен танымдық белсенділік және ақыл-ой өнімділігі

7.      Церебрастениялық синдром

         Сөйлеу қабілеті бұзылған балалар-бұл қалыпты есту және интеллект кезінде сөйлеу қабілеті бұзылған балалар. Сөйлеу бұзылыстарын түзету бойынша жұмысты логопед-мұғалім жүргізеді. Бірақ бұл процесте мұғалімге үлкен рөл беріледі, өйткені ол бірқатар жалпы білім беру іс-шараларын жүзеге асырады және күндізгі балалардың сөйлеу әрекеттерін бақылайды. 

Мұғалімнің түзету жұмысының негізгі бағыттары:

Сөйлеуді күшейтетін барлық нәрсені қолданыңыз – көрнекі тіректер, кеңестер, қосымша байланыс құралдары. Мысалы, тапсырма шарттарын иллюстрациялармен толықтырыңыз.

* Мүмкіндігінше ақпаратты жеңілдетіңіз, оның көлемін азайтыңыз

* Нұсқауларды бейімдеңіз-сізді жақсы түсінбейтін балаға он сөзді жылдам айтпаңыз, визуалды күшейтілген 3-4 сөз айтыңыз, қайталаңыз, тапсырманы қабылдауға көбірек уақыт беріңіз.

* ОНР бар балалардың сөйлеуі баяулауы мүмкін, шыдамды болыңыз, жауап беруге асықпаңыз.

* Маңыздысын бөлектеңіз және үлкейтіңіз, оқушының көзқарасынан екінші бөлшектерді алып тастаңыз.

* Полисенсорлық материалды қолданыңыз - әр түрлі сезім мүшелерін қолданыңыз.

* Қажет болса, оқытудың ертерек кезеңіне оралыңыз.

Жалпы психологиялық-педагогикалық ұсыныстар:

1. Баланы сол күйінде қабылдаңыз.

2. Баламен мүмкіндігінше жиі сөйлесіңіз.

3. Шамадан тыс жұмыс жасаудан аулақ болыңыз.

4. Релаксация жаттығуларын қолданыңыз.

5. Баланы басқалармен салыстырмаңыз.

6. Баланы болашаққа қалдырмай бірден жігерлендіріңіз.

7. Оның өзін-өзі бағалауын арттыруға ықпал етіңіз.

8. Балаға аты-жөнімен хабарласыңыз.

9. Балаңызға жоғары талаптар қоймаңыз.

10. Ескертулерді мүмкіндігінше аз жасауға тырысыңыз.

11. Кез келген жағдайда сабырлы болыңыз.

Бастауыш сынып мұғкалімі   Л.Крагель